This translation may not reflect the changes made since 2006-07-23 in the English original.

Please see the Translations README for information on maintaining translations of this article.

Azad Proqram Təminatı haqqında

Biz bu azad proqram təminatının izahını verməklə azad proqram təminatı haqqında nəyin doğru olduğuna aydınlıq gətirmək istəyirik.

“Azad proqram təminatı”nın predmeti maddilikdən daha çox mənəvi əhəmiyyət kəsb edir. Konsepsiyanı dərk etmək üçün “azad” sözünün mənasını “azad nitq” birləşməsində ifadə olunan məna kimi qəbul etməlisiniz.

Azad proqram təminatı istifadəçilərə proqramı istifadə etmək, nüsxəsini çıxartmaq, yaymaq, təhlil etmək, dəyişdirmək və təkmilləşdirmək məsələlərində bir sıra azadlıqlar verir. Daha dəqiq desək, buraya dörd növ azadlıq aiddir:

Proqram o vaxt azad hesab edilir ki, istifadəçi bütün bu azadlıqlara malik olsun. Belə ki, siz hər yerdə hər kəsə modifikasiya edilmiş və ya edilməmiş nüsxəni təmənnasız və ya pulla yaya bilərsiniz. Bunları (digər məsələlərdən fərqli olaraq) etməkdə azad olmaq icazə almamaq və ya icazə üçün haqq ödəməmək deməkdir.

Proqramdan azad istifadə hər bir şəxs və ya təşkilatın onu istənilən növ kompyuter sistemində, istənilən növ iş üçün istifadə etmək və buna görə də proqrama dəstək verən hər hansı bir şəxs və ya təşkilatla əlaqə saxlamamaq azadlığı verir.

Siz dəyişikliklər etməkdə və onun mövcudluğunu heç kimə bildirmədən şəxsi işinizdə və ya oyununuzda istifadə etməkdə də azad olmalısınız. Əgər siz etdiyiniz dəyişiklikləri nəşr etdirməyə qərar versəniz, bunu xüsusi bir şəkildə kiməsə bildirmək tələb olunmamalıdır.

Nüsxələri yaymaq azadlığı proqramın ikili və ya icra edilən formalarına, eləcə də modifikasiya edilmiş və ya edilməmiş mənbə kodlarına da şamil ediliməlidir. (Proqramların icra edilə biləcək formada yayılması rahat quraşdırılan azad əməliyyat sistemləri üçün olduqca vacibdir.) Əgər müəyyən proqramın ikili və icra edilən formalarını (bəzi dillər bu xüsusiyyətə malik deyil) hazırlamaq olmursa, eybi yoxdur. Amma işdi belə formaları yazmaq metodunu tapsanız, onları azad yaymaq azadlığına da malik olmalısınız.

Dəyişikliklər etmək və təkmilləşdirilmiş versiyanı dərc etdirmək azadlığından yararlanmaq üçün əlbəttə ki, proqramın mənbə kodunu əldə etməlisiniz. Buna görə də mənbə kodunu əldə etmək azad proqram təminatı üçün ilkin şərtlərdən hesab edilir.

Proqramı modifikasiya etməyin ən vacib yollarından biri müvafiq azad altproqramların və modulların buraya daxil edilməsidir. Əgər proqramın lisenziyası sizə mövcud modulu əlavə etməyə imkan vermirsə, məsələn, əgər bu sizdən əlavə edəcəyiniz hər bir kodun müəlliflik hüququna sahib olmasını tələb edirsə, onda bu lisenziya da azad olmaqda daha çox məhduddur.

Bu azadlıqların reallığa çevrilməsi üçün siz səhv etməyənə kimi onlar dəyişməz olaraq qalmalıdırlar; əgər proqram təminatını təkmilləşdirən lisenziyanı, siz bunun üçün səbəb yaratmasanız, ləğv etməyə səlahiyyəti çatırsa, onda proqram təminatını azad hesab etmək olmaz.

Bununla belə azad proqram təminatının yayılması ilə bağlı bəzi qaydalar qəbulediləndir. Bir şərtlə ki, bu qaydalar əsas azadlıqlara maneə olmamalıdır. Məsələn, müəllifsizlik hüququ (sadə şəkildə isah etsək) elə bir qaydadır ki, proqramı yeniləyən zaman siz digər şəxslərin əsas azadlıqlarına məhdudiyyətlər qoya bilməzsiniz. Bu qayda əsas azadlıqlara qarşı çıxmır, əksinə onları müdafiə edir.

GNU layihəsində biz bu azadlıqları hüquqi tərəfdən müdafiə etmək üçün “müəllifsizlik hüququ” adlanan termindən istifadə edirik. Amma “müəlliflik hüququ”na malik azad proqram təminatı da mövcuddur. Biz inanırıq ki, “müəllifsizlik hüququ” nişanı altında buraxılan proqramdan istifadənin daha yaxşı olduğunu sübut edən mühüm səbəblər var. Bununla belə sizin proqramınız “müəlliflik hüququ”na malik azad proqram təminatı kimi təsnif olunursa, biz hələ ki ondan istifadə edə bilərik. “Azad proqram təminatı”, “müəllifsizlik hüququna malik proqram təminatı” və digər proqram təminatları arasındakı əlaqəni daha yaxşı dərk etmək üçün Azad Proqram Təminatının Kateqoriyaları bölməsinə nəzər salın.

Siz azad proqram təminatının nüsxələrini müəyyən məbləğ ödəməklə və ya heç bir maddi vəsait ödəmədən əldə edə bilərsiniz. Amma bu nüsxələri necə əldə etməyinizdən asılı olmayaraq, siz həmişə proqram təminatının surətini çıxartmaq, dəyişdirmək, hətta surətlərini satmaq azadlığına malik olmalısınız. “Azad proqram təminatı” “qeyri-kommersiya” demək deyildir. Azad proqram kommersiya məqsədi, inkişafı və yayımı üçün də münasib olmalıdır. Azad proqramın kommersiya cəhətdən inkişafı artıq qeyri-adi görünmür; belə azad kommersiya proqram təminatının olması cox vacibdir.

Əgər modifikasiya edilmiş versiyanın qablaşdırılma qaydaları sizin modifikasiya edilmiş versiyalardan və ya bu versiyaların şəxsi məqsədlər üçün istifadə etmək və hazırlamaq azadlıqlarınıza əhəmiyyətli dərəcədə xələl gətirməzsə, onda bu qaydalar qənaətbəxşdir. “Əgər siz öz versiyanızı bu yolla əlçatan edirsinizsə, onda digər yolla da əlçatan etməlisiniz” fikrinin ifadə olunduğu qaydalar da eyni şəraitdə qənaətbəxş hesab edilə bilər. (Diqqət edin ki, belə bir qayda hələ də sizə öz versiyanızı buraxmağı istəyib-istəməmək seçimi etmək şansını verir.) İctimai istifadə üçün təqdim etdiyiniz versiyaların mənbə kodlarının istifadəçiyə verilməsini tənzimləyən qaydalar da qəbulediləndir. Əgər məhsulu inkişaf etdirən əvvəlki şəxs sizin yaydığınız modifikasiya edilmiş versiyanın nüsxəsini istəsə, siz bu nüsxənin birini ona göndərməli və ya siz modifikasiyalarınızda özünüzü ifadə etməlisiniz. Bunu lisenziya tələb edir.

Bəzən hökumət proqramın nüsxələrinin beynəlxalq aləmdə yayılma azadlığını məhdudlaşdıran ticari sanksiyalar qoya və ixracata nəzarət üzrə nizamnamələrə riayət etməyi tələb edə bilər. Proqram təminatını inkişaf etdirənlər bu məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq və pozmaq səlahiyyətinə malik deyillər. Amma onlar bu məhdudiyyətləri proqramın istifadəsinə bir şərt kimi də əlavə edilməsinə etiraz etməli və bunları rədd etməlidirlər. Bu yolla məhdudiyyətlər bunların tətbiq edildiyi ölkələrdən kənarda fəaliyyət göstərən insanlara və onların fəaliyyətinə təsir etməyəcək.

Bir çox azad proqram təminatı müəlliflik hüququna əsaslanır və bu hüquqa əsasən hansı növ tələblərin tətbiq edilməsinin də məhdudiyyətləri vardır. Əgər müəlliflik hüquqlu lisenziya yuxarıda qeyd edilmiş şəkildə azadlığı tanıyırsa, heç bir anlaşılmazlıq yoxdur (baxmayaraq ki, bu hərdən baş verir). Bununla belə bəzi azad proqram təminatı lisenziyaları müqavilələrlə gücləndirilir ki, müqavilələr də daha geniş məhdudiyyətlər qoya bilər. Bu o deməkdir ki, lisenziya kimi bəyənilməyən məhdudlaşdırıcı və azad olmayan vasitələr də mövcuddur.

Biz sözsüz bütün bəyənilməyən müqavilə məhdudiyyətlərinin hamısını sadalaya bilmərik. Əgər müqavilə əsaslı lisenziya müəlliflik hüquqlu lisenziyaların edə bilmədiyi fərqli vasitələrlə məhdudlaşdırma tətbiq edirsə və burada qanuni olması vurğulanmırsa, onda bu haqda bir qədər düşünməli və çox güman ki, bunu qeyri-azad hesab etməliyk.

Azad proqram təminatı dedikdə, “hədiyyə vermək” və ya “pulsuz” kimi sözlərdən çəkinmək lazımdır. Çünki bu sözlər söhbətin azadlıqdan yox, puldan getdiyinə işarə edir. “Piratlıq” kimi bəzi ümumi terminlərin ifadə etdikləri fikirləri ümid edirik ki, siz də dəstəkləməyəcəksiniz. Bu terminlərin müzakirəsi ilə bağlı İşlədilməsində ehtiyat ediləcək sözlər və söz birləşmələri bölməsinə daxil ola bilərsiniz. Bizdə həmçinin “azad proqram təminatı”nın müxtəlif dillərdə olan tərcümələri də var.

Sonda azad proqram təminatı haqqında olan bu fikirləri izah edərkən diqqətli olmağı xahiş edirik. Xüsusi proqram təminatının lisenziyasını azad proqram lisenziyası kimi müəyyən edərkən bunun yalnız sözdə deyil ruhən də azad olması vacibdir. Əgər lisenziyada qanunsuz məhdudiyyətlər əks olunursa, biz onu rədd edirik. Hətta biz bu məsələni bu kriteriyada görməyə də etiraz edirik. Bəzən lisenziya ilə bağlı tələblər geniş müzakirəyə səbəb olur. Bu tələblərin nə qədər qəbuledilən olmasına qərar vermək üçün vəkillərlə də məsləhətləşmələr aparırıq. Yeni məsələ ilə əlaqədar nəticəyə gəldikdə biz bəzi lisenziyaların nə üçün bəyənildiyini və ya əksinə, bəyənilmədiyini daha sadə şəkildə anlatmaq üçün tez-tez bu kriteriyanı yeniləyirik.

Əgər hər hansı bir xüsusi lisenziyanın azad proqram təminatı lisenziyası olub-olmamasını öyrənmək istəyirsinizsə lisenziyalar siyahısına daxil olun. İşdi sizin maraqlandığınız lisenziya bu siyahıda olmazsa, bizə <licensing@gnu.org> ünvanına e-mail göndərə bilərsiniz.

Yeni lisenziya yazmaq fikrinə düşsəniz, zəhmət olmasa, APTF-ə bu ünvana məktub yazmaqla bildirin. Müxtəlif azad proqram təminatı lisenziyalarının sürətlə yayılması lisenziyaların istifadəçilər tərəfindən qavranılması işini daha da çətinləşdirir; bu cəhətdən biz sizin ehtiyaclarınıza cavab verəcək mövcud azad proqram təminatı lisenziyasının tapılmasında yardımçı ola bilərik.

Əgər bu mümkün deyilsə, əgər siz həqiqətən də yeni lisenziyaya ehtiyac duyursunuzsa, onda bizim köməyimizlə əmin ola bilərsiniz ki, lisenziya sonda həqiqətən də azad proqram təminatı lisenziyazına uyğun olacaq və müxtəlif praktik problemlərdən azad olacaq.

Açıq mənbə?

Digər bir qrup “azad proqram təminatı” termininə mənaca yaxın olan (amma tam eyni olmayan) “açıq mənbə” terminini işlətməyə başlayıb. Biz “azad proqram təminatı” termininə üstünlük veririk, çünki bildiyiniz kimi bu maddi mənadan daha çox mənəvi, yəni azadlıq mənası ifadə edir. Bu termində azadlıq öz əksini tapır. “Açıq” sözü isə düzgün seçim deyil.